گوردخمه صخره‌ای دره‌خان در جنوب ارومیه

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان آذربایجان غربی،  بهروز خان‌محمدی، باستان‌شناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی در یادداشتی نوشت: معماری صخره‌ای در ایران و جهان قدمتی طولانی دارد و بسیاری از عوامل اقلیمی، فرهنگی و ... زمینه‌ساز پیدایش زیباترین نمونه‌های معماری از این نوع شده است، در میان نمونه‌های صخره‌ای، مقابر صخره‌ای به علت باور‌ها و اعتقادات موجود در دل فرهنگ‌ها و تمدن‌های پیشین جایگاه ویژه‌ای دارند.

آذربایجان غربی به علت واقع شدن در محل تلاقی رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس و برخورداری از طبیعتی کوهستانی از یک طرف و نیز زمینه سکونت تمدن‌هایی درخشانی، چون مادها، اورارتوها، مانا‌ها و. نمونه‌های بکری از معماری مقابر صخره‌ای را در خود جای داده است، تاکنون بیش از ۲۰ مورد از مقابر صخره‌ای استان آذربایجان غربی شناسایی و به لحاظ دوره تاریخی، فرم، ویژگی‌های معماری، موقعیت و پراکنش جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته‌اند، یکی از این گوردخمه‌های مهم در جنوب ارومیه و در مسیر جاده ارومیه به اشنویه قرار گرفته که به گوردخمه خان معروف است.

گوردخمه دره‌خان – ارومیه‌

دره خان به دلیل دارا بودن آثار تاریخی همچون گوردخمه فرهاد، قلعه تاریخی و بقایای دیوار‌ها و سد اورارتویی یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی است که در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ارومیه قراردارد، وجود پوشش جنگلی و گیاهی متنوع، رودخانه‌ها، جویبار‌ها و چشمه‌های گوناگون سبب شده این دره علاوه بر اینکه زیستگاه حیواناتی مثل سنجاب، شغال، روباه و کل و بز است، به یک منطقه تفریحی و گردشگری نیز تبدیل شود.

مقبره صخره‌ای دره خان در کیلومتر ۳۷ محور ارومیه_اشنویه در دامنه جنوبی کوه و در کنار جاده واقع شده است، ورودی این مقبره اورارتویی، ایوانی به عرض دو متر است که به دو اتاق تو در تو با کشیدگی شمالی جنوبی راه می‌یابد، ابعاد اتاق اول ۱/۲ × ۲ × ۷۵/۱ متر و ابعاد اتاق دوم ۹/۱×۲/۳ × ۱/۴ متر است.

سقف گوردخمه به صورت تخت اجرا شده و یک طاقچه بزرگ در دیوار انتهایی اتاق دوم به شکل مستطیل وجود دارد، یک طاقچه کوچک دیگر در نزدیکی طاقچه بزرگ کنده شده که ۶۵ سانتی‌متر ارتفاع و ۵۴ سانتی‌متر عرض دارد، عمق طاقچه بزرگ ۷۵ سانتی‌متر و عمق طاقچه کوچکتر ۲۵ سانتی‌متر است، در ضلع غربی این گوردخمه بقایای گوردخمه دیگری قرار گرفته که به دلایل نامشخصی در زمان اورارتو‌ها ساخت آن به اتمام نرسیده و تنها بخش وردوی ان در صخره تراشیده شده و ساخت آن ناتمام مانده است.

این گوردخمه یکی از گوردخمه‌های مهم اورارتویی جنوب دشت ارومیه بوده، بیشتر گوردخمه‌های شناسایی شده آذربایجان غربی، مقابر صخره‌ای اورارتویی هستند نگاهی به پراکنش جغرافیایی گوردخمه‌های اورارتویی و نیز قلمرو امپراطوری اورارتو بیانگر این نکته است که گوردخمه‌های اورارتویی استان عمدتاً در شهر ارومیه و شهر‌های شمال استان واقع شده‌اند.

معماران اورارتویی معمولا در انتخاب مکان برای ایجاد اینگونه مقابر از کوه‌های آهکی و یا رسوبی و نیز صخره سنگ‌های یکپارچه سنگی در نقاط کور، اما مسلط به دشت یا زمین‌های مجاور اطراف استفاده کرده‌اند، در تمام کوه‌هایی هم که اینگونه مقابر صخره‌ای در آنها دیده شده سنگ‌واره جانوران مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی خصوصا دو کفه‌ای‌ها یافت می‌شود.

در ذکر مشخصات این گور‌های صخره‌ای باید گفت که استفاده از یک سمت معین برای مقبره‌سازان مورد توجه نبوده، چه سردر سنگی و ورودی تمام این مقابر در منطقه هر کدام رو به جهات مختلفی است، اما پیروی از ایجاد سقف به صورت مسطح موردی در همه آنها و بدون استثنا به طور یکسان مراعات شده است. 

مقابر صخره‌ای اورارتویی را به اعتبار واحد‌های ایجاد شده به شرح زیر می‌توان تقسیم‌بندی کرد:

الف: مقابر صخره‌ای مستقل یا تک‌واحدی: این مورد را می‌توان شامل مقابری دانست که دارای یک اتاقک به شکل چهارگوش یا مدور هستند، مقبره صخره‌ای شمال سیه چشمه، قارنی یارخ، یکی از مقابر صخره‌ای سدوک، مقبره تمرسلماس و مقبره ناناس جزو مقابر مستقل تک‌واحدی هستند.

ب: مقابر صخره‌ای تک‌واحدی پیوسته: در این گروه مقابری که دارای دو اتاقک و یا ترکیب اتاقک با حیاط چهارگوش هستند، قرار می‌گیرند و معمولا یا اتاقک دوم در پشت آن تعبیه شده و یا اینکه به طور جانبی در کنار آن ساخته شده است و در هر دو مورد ارتباط اصلی به وسیله سردر سنگی از طریق اتاق اول است، مقابر صخره‌ای شدی، اسماعیل آقا، سنگر، چیر، هدر، سدوک و دره خان در این گروه قرار دارند.

در نگاه کلی به نظر می‌رسد ریشه و منشأ این آرامگاه‌ها و معماری گوردخمه‌ای را در فلات ایران باید در گوردخمه‌های اورارتویی جست‌وجو کرد، به عبارت دیگر، گوردخمه‌های ماد صورت تکامل یافته‌تر مقبره‌های اورارتویی‌اند، وجود پلکان، در نمای گوردخمه‌های اورارتویی، علاوه بر دسترسی به داخل مقبره‌ها، احتمالاً نقش روحانی نیز داشته است، بیشتر این دخمه‌ها در کنار دژ‌های سلطنتی بنا می‌شده که مدفن پادشاهان و شاهزادگان بوده است.

تفاوت در پلان‌های این گوردخمه‌ها، از نظر معماری، نشان‌هایی از نفوذ فرهنگ محلی یا شاید فرهنگ قبایل متعدد اورارتویی بوده است، با سامان‌دهی این مجموعه و مسیر دسترسی به آن و ساماندهی فضای داخلی و معرفی و شناسایی آن، می‌توان از آن به عنوان یکی از آثار ارزشمند تاریخی دست‌کند برای جذب هرچه بیشتر گردشگر داخلی و خارجی استفاده کرد.